Қой тұқымын қалай асылдандырамыз?
Қазақстан Республикасы қой шаруашылығының замануи даму кезеңіндегі селекциялық-асылтұқымдық жұмысының негізгі бағыттары
Қазақстан Республикасы қой шаруашылығының замануи даму кезеңіндегі селекциялық-асылтұқымдық жұмысының негізгі бағыттары
Әлемнің қой өсіру индустриясында еңбектеніп жатқан мамандар көбіне тез семіретін, етті, етті-жүнді тұқым түрлерін өсіруге басымдық беріп жатыр. Бұл үдеріс қой шаруашылығы экономикасында жүннен гөрі қой етінің үлестік басымдығының артқанымен түсіндіріледі. Көп мемлекетте қой шаруашылығы өнімінің жалпы табысындағы қой етінің салмақ үлесі – 90%, жүні –10%-ды құрап отыр.
Ішкі нарық сұранысын қамтамасыз ету әрі экспортқа шығуды бағдарлау мақсатында қой еті, әсіресе бағасы арзан болып келетін тоқты еті өндірісін көбейту ең алдымен дәстүрлі және заманауи селекциялық-технологиялық, сонымен қатар биотехнологиялық әдістерді қолдану арқылы шешілмек.
Асылдандыру жұмыстары не үшін қажет?
Тұқым түзетін үдеріс нарық сұранысына бағынышты келеді, және ішкі нарықты, экспортты сапалы етпен қамтамасыз етуге жол ашады. Бүгінде қой шаурашылығында үкімет деңгейінде шешілуге тиіс өзекті мәселелер бар. Біріншіден, ветеринарлық қызметті жандандыру, тоңазытатын камералармен жабдықталған мал сою алаңдарын салу, қой етін анағұрлым көп тұтынатын мелекеттердің сұранастарына мониторинг жасау, логистикалық орталықтарын құру, етті өткізу нарықтарына жол ашу сынды жұмыстарды шешу керек.
Шешуін кейінге қалдыруға болмайтын шаруалар қатарына қойды асылдандыру, өнімділігін арттыру, тұқымды жетілдіруде ғылыми-зерттеу жұмыстарына терең бойлау қажет. Селекциялық жұмыс арқылы әр өңірде кемінде 2-3 тұқым түрін шығару, сол тұқымдардың биологиялық ерекшелігін, тағамдық құндылығын, экологиялық тазалығын анықтау үшін зерттеу жұмысытарын ұйымдастыру қажет.
Қойдың жаңа, нарық бәсекесіне төзімді тұқым түрлерін, тұқымдастарын шығару үшін әлемдік нарықтағы жоғары сұранысқа ие импорттық етті және етті-жүнді қой тұқымдарының жергілікті қойларға қанын алмастыру жұмыстарын жүргізу қажет.
Бүгінде сұранысқа сай шетелдік тұқым өндіруші қойдың 5000-нан астам басы керек. Бұл қойларды сатып алуда мемлекеттік субсидиялау жолдарын ескерген жөн, сонда қойдың құны арзанға түседі.
Шаруа қожалықтарында нақты селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстарын жүргізу үшін ғылыми-зерттеу институттары мен ЖОО-ның ғалымдары қатысумен жасалатын асылдандыру жұмыстарының жоспары жасалу керек. Ғалымдар шаруашылықтарда әдіснамалық зерттеу жұмысатарын жүргізеді.
Селекциялық-асылдандыру жұмыстарындағы бағалау мен сұрыптау
Селекциялық асыландыру жұмыстарын жүргізуде негізгі талап жыл сайын өткізілетін бағалау мен сұрыптау жұмыстарын айтуға болады. Яғни малдың асылдығы мен өнімділігіне баға беру, класс, сұрып бойынша отарларды жасақтау, малды жас ерекшелігі және басқа да көрсеткіштер бойынша бөлу жұмыстары болып табылады. Бұл жұмыстардың барлығы белгілі бір шаруа қожалығындағы қойдың өнімділігін арттыру үшін жасалады. Тек асыл тұқымды қойды өсіретін шаруашылықтарда еділбай, гисар, тәжік, етті меринос, басқа да отандық қой тұқымдарының генетикалық мүмкіндіктерін пайдалана отырып, кірме будандастыру, тізбектік өсіру әдісін қолдау керек.
Өнімділігі жоғары асыл тұқымды қой мен саулықтарын өсіретін қожалықтарында қойлардың селекциялық топтары жасақталады. Қойдың өніміділігі мен туу көрстекішіне бақылауды қамтамасыз ету мақсатында бұл шаруашылықтарда саулықтардың барлығын қолдан ұрықтандыру жөн.
Алайда, соңғы жылдардың тәжірибесі көрсеткендей, шағын шаруа қожалықтарда жүргізілген селекциялық асылдандыру жұмыстары қой басының аздығы салдарынан тиімділігі төмен. Сондықтан селекциялық жұмыстарды кеңістігін ұлғайтып, бір қожалықта емес бір уақытта бірнеше қожалықтарды қамтып өткізу қажеттілгі туып отыр. Осы ретте мемлекет қолдап отырған кооперациялардың нобайы қолайлы.
Ол үшін не істеу қажет?
1. Селекциялық асылдандыру жұмысын келешектік және жылдық күнтізбелік жоспарларға сәйкес жасалауы тиіс. Аталмыш жоспарлар ҒЗИ ғылыми қызметкерлерімен бірлесе жасалуы тиіс;
2. Әр асыл тұқымды қой өсіретін шаруашылықта генетикалық тұрақты өнімділікпен ерекшеленетін салуықтардың селекциялық тобының бір-екі отарын, өнімділігі жоғары қошқарлардың бірнеше тізбегін жасақтау;
3. Әр асыл тұқымды қой өсіретін қожалықта тұқым қуалайтын тұрақты өнімділік белгілермен ерекшеленетін және өсіруге қолайлы келетін өзіндік малдың түрін жасау қажет;
4. Селекциялық асылдандыру жұмысына басқа да асыл тұқымды қойды өсіретін еншілес шаруа және фермерлік қожалықтарды тарту. Бұл жоспарға жеке шаруашықытардың қой басының саны енуі жөн;
5. Асыл тұқымды қойларды тарату аймақтарында отандық тұқымдардың репродукторлық шаруашылықтарын құру;
6. Асыл тұқымды қой түрлерін өсіретін шаруа қожалықтарына асыл тұқымды малдарға қоылатын сапа стандарттарына сәйкестігін анықтайтын сараптама жасау. Арапшылардың ішінде алада тәжірибесі мол ғылыми қызметкердің болуы жөн;
7. Саулық қойларды 100% қолдан ұрықтануын қадағалау;
8. Еліміздің «Бірлік», «Мерке», «Сарысу», «Алматы» асыл тұқымды мал зауыттары, «Отқажанар» ЖШС сынды кәсіпорындарында өсірілетін қой тұқымдарын ғана пайдалану.