Экономиканы дамытуды ауылдан бастау керек

– Сейітқазы Асылсейітұлы, ауыл шаруашлығы техникаларының тозуы қазір елімізде қайй деңгейде?

– Олардың шамамен 80% орташа жасы 14-20 жылдан жоғары. Егер техниканың пайдалану мерзімін 10 жыл деп есептесек, жыл сайын техника паркінің 10% жаңарып отыру керек. Біз қазіргі қарқынмен оған қашан жетеріміз белгісіз.

– Ауыл шаруашылығын жаңа техникамен қамтамасыз етпей, бұл салада орнықты дамуды қамтамасыз ету мүмкін емес екені баршаға мәлім жайт. Алайда онда әлі күнге дейін ілгерілеушілік байқалмайды. Оның себебі неде?

– Рас айтасыз. Бұл мәселені Елбасы да, Мемлекет басшысы да бірнеше рет қозғаған. Өндіріс техникамен дұрыс жабдықталмаса, технологиялық процестерді орындайтын машиналар жетіспейтін болса ондағы жұмыс өнімділігі мен өнім сапасы ғана емес жалпы ауылдың әлеуметтік-экономикалық жағдайының түзелуі екіталай. Тіпті мүмкін емес.

Жасыратыны жоқ ауылшаруашылық техникаларын жасау саласы тәуелсіздік жылдары алға басудың орнына кері кетіп, барымыздың өзінен айрылып қалдық. Ал бұл саладағы әлемдегі ең озық техника мен технологияны анықтап, оның Қазақстан жағдайына сәйкестігін тексеріп, сынақтан өткізіп, өндірушілермен бірлесіп жетілдіру және жасаумен айналысатын біздің орталыққа мемлекеттен бөлінетін қаражат ғылым мен өндірісті дамытуға мүлде жеткіліксіз. Әлі күнге дейін, өзіміз бағынышты болып отырған Ауыл шаруашылығы министрлігінен тікелей ғылыми-зерттеу жұмыстарына алатын қаржы бюджетіміздің 20%-нан аспайды.

– Ауыл шаруашалығы өндірісшілеріне қазіргі таңда өздеріңіз не ұсына аласыздар?

– Біздің тұтынушыларға ұсынған техникалар тізімінде 20 шақты машинаның түрі бар. Біз ішкі жоспарымыздың негізінде машиналарымызды тәжірибелік нұсқа ретінде ғана сатамыз. Өндіріс орындарына бәсекелес болмауымыз керек. Тәжірибелік цехтарымыз да машиналарды сериялап шығаруға арналмаған. Бірақ шаруалар қажет десе біз одан да бас тартпай, құнын нарықтағы бағадан асырмай, уақытылы жасап бере аламыз. Бірақ фермерлерге тікелей техника сату орталықтың алдына қойылған негізгі міндет емес. Біздің негізгі мақсатымыз осында ойлап табылып, жасалған және сыналған машиналардың конструкторлық құжаттарын зауыттарға өткізу. Ал осы құжаттарды пайдаланып машинаны өндіріске қоюды ұстап тұрған нәрсе мемлекетіміздегі ауыл шаруашылығы техникасын жасау саласынының қалпына келе алмай жатқандығы. Өндіріс орнының біразы аяққа тұрып келе жатқанымен, көбі жеңіл жолға түсіп шетелдің машиналарын жинаумен ғана шұғылдануда. Олардың алдына әрдайым локализациялау деген мәселе қойылады. Бұл осында құрастырылатын көлік

пен техниканың құрылымдық бөлшектерін, құрамдық агрегаттарын өзімізде шығару үшін жасалып отыр. Әйтсе де бұл бағытта жасалып жатқан жұмысқа қанағаттануға болмайды. Зауыттар жабдықтау шығындарына машинаны жинағанда кеткен жұмысшылардың жалақысын, кәсіпорынның коммуналдық шығындарын және тағы басқаларды қосады. Олардың құрамына кіретін біздің өзімізде шығарып жатқан бөлшектердің құны аз. Бизнесті де түсінуге болады. Машина жасау саласында нені болса да жаңадан жасап шығару үшін заманауи техника мен технологиялар қажет. Олардың бәрі сырттан импортталады. Шығарған өнім тұрақты сатылып жатқанның өзінде, шыққан шығынды қайтару мерзімі ең кемінде 10-15 жылды құрайды. Кеңес дәуірінде де ол 20 жылға дейін созылып кететін. Сол себепті қазір оған шыдайтын кәсіпкер жоқ деуге де болады.

Біз өзімізде сынақтан өткен 10-нан астам көліктің конструкторлық құжаттарын бірнеше зауытқа өткіздік. Олар сериялап шығарамыз деп әрекет жасауда. Әрине өндіріске енді қойылған техника бірден барлық жағынан қанағаттанарлық боп шықпайды. Біз шамамыз келгенше өз деңгейімізде сынадық, ол жеткіліксіз. Тіпті сериямен шығарыла бастаған көліктер де сенімділігін тиянақты түрде зерттеп олқы тұстарын қайта түзеп отыруды қажет етеді. Оның бәрі мыңдап шығарған соң ғана көрінеді. Зауыттар бізде көбіне сондай жұмыстан қашады.

Көлік жасау және пайдалану саласында тағы да бір күрделі мәселе бар. Ешбір өндіріс орны қажетті бөлшектер мен механизмдерді толықтай өзі шығармайтыны белгілі. Мысалы подшипниктер, резеңкеден жасалған өнімдер, гидравликалық жүйелер, беріліс қораптары тағы басқалар мамандандырылған өндірістерде шығарылады. Бірақ Қазақстанда ондай өндірістер жоқтың қасы. Ал біздің нарыққа жеткізілген бөлшектердің біразының сапасы ешқандай сынды көтермейді. Мысалы біз топырақ өңдейтін техникалардың жаңа түрлерін шығарамыз. Оның жер астындағы қызмет жасайтын жұмыс органдарын сырттан әкелеміз. Ол «болат-45» сияқты мықты материалдан жасалуы керек. Алайда оны орындық жасайтын «болат-5»-тен жасап әкеп сатып жатыр. Олар қысқа уақытта жарамсыз боп қалады. Ал импорттық бөлшектер мен механизмдердің сапасын дұрыстап тексеріп жатқан ешкім жоқ. Біздің шаруалар әбден қиналып жатыр. Үкімет «ештен кеш жақсы» дегендей сырттан келетін тауарларды сертификаттау жүйесін енді ғана ретке келтіре бастады.

– Машина жасау өндірісіне Қазақстанда да қомақты қаржы жұмсауда. Алайда әлі нәтижесін көре алмай жүрміз?

– Бұл күрделі және кешенді мәселе. Өзімізді зауыт иесінің орнына қойып көрейікші. Өндіріске қомақты қаржы салып техникаларды шығара бастадық дейік. Енді жұмысшыларға жалақы төлеуіміз және банктен алған кредитімізді жаба бастауымыз қажет, коммуналдық шығындарымыз бар, өндірісті жаңартып отыруға қаражат жинауымыз, пайда да табуымыз керек қой. Осыларды орындау үшін жасаған техникаларымыз толық сатылып, қаражат айналымы болу қажет. Практикада, сату мүмкіндігі шектеулі болғандықтан зауыт қиналады. Себебі біздің нарықта шетелдің өнімдерінің

бәрі де бар. Кім келіп нені сатам десе де ерікті. Ал енді ғана аяғына тұрып келе жатқан біздің зауыттар тәжірибелі фирмалармен бәсекеге түсуге шыдамайды. Өндірістің жүрмей жатқан негізгі себебі сол деп есептеймін. Біз әлі де өз нарығымызды қорғай алмай отырмыз. Мемлекет егер өзімізде бір техниканың түрі жасалса оны сатуға жағдай жасауы керек. Яғни сол типті техниканы шеттен әкелуді 2-5 жыл көлемінде шектеп, өзіміздің зауытымыз аяқтанып кетуіне мүмкіндік беру қажет. Мысалы, жалпы ішкі өнімі 24 трлн долларды құрайтын алпауыт АҚШ та өз өндірісшілерін қолдау үшін Қытайға сендер бізге тауарды арзандатып сатасыңдар деп салықты көбейтіп отыр. Айта кету керек үкімет бұл мәселелерді біледі түсінеді. Зауыттарға мемлекет тарапынан қаражат бөлініп және өндірушілерімізді қорғау мақсатында техникаға утилизация салығы енгізіліп жатыр, шаруаларға түрлі жолдармен техника сатып алуға көмек те көрсетіледі. Бірақ бұл жұмыс әзірге өз тиімділігін көрсете алмай жүр. Мұндағы шаруа әлі толық бір жүйеге түскен жоқ. Бұл бағытта Машина жасаушылар одағында да түрлі талқылау өтіп, әртүрлі ұсыныс-тілектер айтылды. Сең бұзылды деуге болады.

– Президент биылғы Жолдауында үкіметке агроөнеркәсіпті дамытудың ұлттық жобасын жасауға тапсырма берді. Оған өз тараптарыңыздан қандай да ұсыныс бердіңіздер ме?

– Бұл жоба қысқа уақытта жасалып жатыр. Кеше ғана бізге Ауыл шаруашылығы министрлігінен білім және ғылым саласы бойынша ұсыныстарыңызды беріңіздер деген хат келді. Бұл бағытта ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру мәселелері бойынша ойларымызды дайындап жатырмыз.

Ауыл шаруашылығы машиналарын жасау саласына талдау жасап көрдік қой, бізде осы сұрақтармен айналысатын және шетелді зерттеп жүрген ғалымдарымыз бар. Көршілес Өзбекстанның ауыл шаруашылығында қолданатын техникаларының 80-85% өздерінікі. Олар Германияның бір фирмасымен келісіп зауыт салды, локализациясы жоғары. Соның нәтижесінде техниканы жөндеу және бөлшектермен қамтамасыз ету жүйесі де дұрыс жолға қойылған. Ашық нарық саясаты бір жағынан дұрыс та шығар. Бірақ қай жұмыс болса да оның екі жағын да қарастыру керек қой. Көшеде жүрген жеңіл көліктер сияқты, бізде ауыл шаруашылығы техникасы да әртүрлі. Жүздеген мың доллар тұратын кешенді сепкіштер, тракторлар, комбайндар неше түрлі фирмалардікі. Солтүстіктегі кейбір ірі фермерлерде бірнеше сепкіш кешені болса әрқайсысы әрқилы фирманың өнімі болуы мүмкін. Ал бір мезгілде әртүрлі фирмамен қатар жұмыс істеу деген қиын нәрсе ғой.

Біздіңше біріншіден бір-екі ірі фирмалармен тиянақты келісімге отыру керек. Кеңес Одағы да кезінде италияндық ФИАТ-пен келісімге отырып ВАЗ зауытын салып, жылына 660 мың жеңіл машина шығара бастаған соң ғана халықта жекеменшік машина қалыптаса бастады. Екінші, мысалы біз өзіміз комбайнды жасай алмаймыз. Оған біраз жыл және көп қаржы керек. Әрине алдыға нақты мақсат қойсақ оған жетуге болады. Бірақ біздің нарыққа ол тиімді болмауы мүмкін. Ал тракторға ілетін, тіркейтін машиналарды

өзімізде жасауға мүмкіндігіміз бар. Бізге сонымен шұғылдануымыз керек деп есептеймін. Содан кейін бұл зауыттарды аяғынан тұрып кеткенше демеп, ішкі нарықты қорғау керек. Тіпті жағдайды айтып Дүниежүзілік сауда ұйымымен де келісуге болатын шығар деп ойлаймын.

– Техниканы өзімізде жасап лизингпен таратуды қолға алуға не кедергі?

– Финанс лизингіне көп шаруалардың қолы жете бермейді. Ірі шаруашылықтардың жағдайы біршама жақсы болғанымен, олардың да мүмкіндігі шектеулі. Бұлар негізінен солтүстіктегі астық өндірушілер.

Техникамен қамтамасыз ету мәселесі жері 50 гектарға дейінгі 88 мыңнан астам фермерлік және шаруа қожалықтары үшін өте маңызды. Оңтүстік өңірде жер көлемі 10 гектарға дейінгі 1,6 млн жеке шаруашылықтар бар. Олар осы өңірдің ауыл шаруашылығы өнімінің 70 пайызын беріп отыр. Осыған қарамастан техника сатып алуға қауқарсыз. Сондықтан мұндай шағын шаруа қожалықтарына кіші габаритті тиімділігі жоғары техникаларды әкеліп, ұсыну қажет деп есептеймін. Мәселен, қазір «Беларус-80» тракторының құны 9,4 млн тенге болса, біздің ұсынғалы отырған кіші габаритті трактор 14 түрлі тіркемесімен бірге 16 млн теңге тұрады екен. Мұндай техникаларды ТМД, Еуропа елдері мен Қытайдан трансфер жасап, біздің жағдайға бейімдеп Қазақстанда да жасап шығаруға болады.

– Естуімше, қойдың жүнін өңдейтін машиналардың жаңа үлгісін жасап жатыр екенсіздер. Оның сынақты нұсқасы жасалған ба?

– Соған енді жақындап келе жатырмыз. Бізді Ауыл шаруашылығы министрлігі де қолдап отыр. Алдағы үшжылдықта оны ары қарай жалғастырамыз. Оның болашағы өте зор деп есептейміз. Бұл аса күрделі нәрсе емес, ары қарай жетілдірсек, өндіріс орындары іліп алып кететін шығар. Нәтижесін 2022-2023 жылдары көріп қаламыз деп ойлаймын. Сондай-ақ біз тек жүн өңдеуді ғана емес, қой шаруашылығын цифрландыру, механикаландыру, энергиямен қамтамасыз ету проблемаларын кешенді түрде шешсек деп отырмыз.

Бізде соңғы 3 жылда күн панелдерін Қазақстанда шығару бойынша да көп жұмыс жасалды. Онда энергияны панелдің екі жағынан жинақтау мәселесі бойынша бір топ физиктер қазақстандық нұсқаны жасап жатыр. Оның тұрақты стационарлық және жылжымалы үлгілері қарастырылған. Малшылар қыстаудан көктеуге, жайлау, күзеуге көшкенде бір жерден екінші жерге апарып жылдам орната алатындай. Ауыл шаруашылығы өндірісін жылумен, ыстық сумен қамтамасыз ету мәселелері бойынша бірқатар қондырғыларды жасап, оны біраз жерге орнатып, сынап, өндіріске де енгізіп жатырмыз.

– Ғылыми орталықта жұмыс жасайтын кадрларды жаңарту жағы қалай шешіліп жатыр?

– Ғылыми кадрлардың орта жасы қазір дұрысталды. Қажетті жас мамандарды Қазақстандағы жоғары оқу орындарынан жинадық. Қазіргі проблема жас мамандар мәселесі емес, білікті мамандар мәселесі. Көп жағдайда жастардың білімдері жетіспей жатады. Жасыратыны жоқ білім

және ғылым саласының жалақысы төмендеу болды ғой. Қабілетті жастар көп жағдайда еріксіз басқа салаларға кетіп қалды. Ал қисын бойынша ең ақылды адам ғылымда отыруы керек қой. Жастардың біліктілігі жетпей жатқандықтан жобаларды да, ғылыми есептерді де негізінен қарт ғалымдар жасайды. Бізде ғана емес бүкіл Қазақстандағы жағдай осындай, әсіресе инженерия саласында. Біз бірнеше жыл болды оншақты жас маманды таңдап алып, олар әлеуметтік жағдайын дұрыстай алатындай және тұрғын үй кезегіне тұра алатындай қылып жалақысын тағайындадық. Қажет болса төлемақысыз жатақхана береміз. Оларға жеке-жеке ғылыми біліктілігін жоғарылату жоспарын жасап қойдық, не істедің деп есеп сұрап отырамыз. Ағылшын тілі оқытушыларын шақырып сабақ өткіземіз. Сондай-ақ 10 млн теңгеге дейін қаржысын төлеп бір жігітімізді шетел докторантурасында оқытып жатырмыз. Бұдан бөлек Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетімен келісімшартқа отырып магистрант, доктаранттарды да оқыта бастадық. Биыл бізге 20 бакалавр, 12 магистр, 4 доктарант бекітілді, оларды біріге отырып өзіміздің орталықтың негізінде бірлесіп дайындай бастадық. Қаражат боп жатса әлі де біраз жастарды жұмысқа аламыз. Бүкіл тіршілігіміз жастарымыз үшін емес пе?!

– Сұхбатыңызға рахмет.

Ерлік ЕРЖАНҰЛЫ, журналист